Artus Quellinus I, Hercules en de leeuw van Nemea

 Hercules was in de Griekse mythologie de onwettige zoon van Zeus en Alkmene, een sterfelijke vrouw. In een vlaag van razernij doodde hij zijn eigen kinderen. Daarom legden de goden hem een zware straf op. Om zijn goddelijke onsterfelijkheid weer te verkrijgen, moest hij 12 bijna onmogelijke werken uitvoeren.  

De eerste opdracht was de leeuw van Nemea verslaan, een wild beest dat de hele streek terroriseerde. Een heroïsch gevecht dus op leven en dood. De gespierde Hercules overwon. Op Quellinus’ beeld Hercules en de leeuw van Nemea houdt de halfgod de leeuw klemvast.

Artus Quellinus I (1609-1668) is een van de grootste barokke beeldhouwers uit de Zuidelijke Nederlanden. De familie Quellinus was een beroemde kunstenaarsfamilie. Artus was de zoon van Erasmus Quellinus I en de oom van Artus Quellinus II, ook allebei bekende beeldhouwers.   

Artus was goed bevriend met Rubens. Alles wijst erop dat Peter Paul de jonge kunstenaar hielp in zijn carrière. Rubens’ invloed is ook duidelijk: Quellinus nam heel wat bekende en minder bekende motieven van hem over. Een goed voorbeeld zie je in dit terracotta beeld. Het ontwerp gaat rechtstreeks terug op werktekeningen van Rubens. 

Tijdens zijn leven tekende Rubens de worsteling van Hercules met de leeuw meermaals. Dit krachtige motief had hij in Rome gezien, op een bekend antiek reliëf. In een vroege tekening legde hij de nadruk op het gespierde lichaam. Op een andere tekening vecht Hercules met één been op een al overwonnen luipaard. Op nog een ander blad tekende Rubens meerdere scènes van Hercules, met onderaan drie varianten van het gevecht.  

De compositie bleef telkens dezelfde, wel zijn de posities van Hercules en de leeuw op elke schets lichtjes anders. De tekeningen tonen Rubens’ zoektocht naar perfectie: hoe vang je Hercules’ kracht en beweging in één beeld? In zijn werktekeningen probeerde hij steeds nieuwe mogelijkheden uit. 

De schetsen leidden ook tot een aantal geschilderde composities. Rubens’ meest gelijkende schilderij van dit gevecht ging helaas verloren en is enkel nog gekend via een kopie. 

Uiteraard was Rubens gefascineerd door Hercules. De halfgod stond niet alleen voor kracht, maar ook voor lijden, doorzettingsvermogen en verlossing. Thema’s die nauw aansloten bij zijn eigen kunst.

Die bewondering blijkt niet alleen uit de verschillende tekeningen die Rubens van Hercules maakte. Prominent in de tuin plaatste hij ook een groot beeld van de halfgod. Deze keer als rustige, zegevierende figuur. Een tijdloos symbool van kracht en triomf, én een spiegel van Rubens’ humanistische ideaal. 

Artus Quellinus I werd bij het maken van zijn beeld wellicht begeleid door zijn neef Erasmus Quellinus II, die nauw samenwerkte met Rubens. Mogelijk kreeg Artus zelfs persoonlijke begeleiding van zijn vriend Rubens zelf. 

In 1979 kocht het Rubenshuis het kunstwerk aan. Het werd toen toegeschreven aan een onbekende beeldhouwer uit de kring van Quellinus I. In 2022 onderzocht Bieke van der Mark van het Rijksmuseum het beeld met de modernste technieken. Op basis van dat onderzoek schreef ze in de tentoonstelling Van crabbelinghe tot carton (Museum Plantin-Moretus, 2023) dit werk voor het eerst toe aan Quellinus zelf.

Doorslaggevend waren de gelijkenissen met Quellinus’ andere Hercules in Labor et Constantia, uit 1639, een cartouche boven de deur van het Museum Plantin-Moretus. Dezelfde technieken en details, tot zelfs de uitdrukking in het gezicht van de halfgod, komen in beide beelden terug. 

Het beeld blijft kunsthistorici intrigeren. Zo loopt momenteel een onderzoek naar vingerafdrukken in de terracotta. Wordt dus vervolgd — met hopelijk nog meer verrassende ontdekkingen!  

Dit grote terracotta beeld is tot in de puntjes afgewerkt. Dat is bijzonder, want in de barok en renaissance gebruikten kunstenaars terracotta – gebakken klei – meestal als tussenfase: een model om ideeën te tonen aan opdrachtgevers of assistenten, om later in steen of brons uit te werken.  

Hier gaat het anders. Door de verfijnde afwerking in elk detail is dit werk niet zomaar een model. Het is duidelijk een volwaardig kunstwerk op zich.  

Toen Erasmus Quellinus II overleed, maakten zijn erfgenamen een inventaris op. Die lijst vermeldt ‘Hercules die den Leeuw (o)verwint van Artus Quellinus’. Als het om dit kunstwerk gaat, zou het betekenen dat dit indrukwekkende kunstwerk nooit werd verkocht. En dat de broers Quellinus er dus een speciale band mee hadden.